Słysząc frazę „starzejące się społeczeństwo”, większość z nas myśli o ludności europejskiej czy północnoamerykańskiej, jednak nie tylko państwa zachodnie się z tym zmagają się z tą tendencją. Wbrew pozorom w Azji i Afryce jest ona szczególnie widoczna i szybko postępująca.
W obu regionach populacja starzeje się szybciej niż w Europie czy Ameryce Północnej, a liczba osób powyżej 60 r.ż. ma zwiększyć się dwukrotnie do 2050 r. Kraje azjatyckie i afrykańskie, które w ostatnich dekadach przeszły radykalne zmiany w związku z industrializacją i modernizacją, mają teraz dodatkowy problem – brak środków na wsparcie coraz większej liczby seniorów.
Wbrew pozorom, Afryka też się starzeje
Starzenie się populacji to jeden z najważniejszych demograficznych trendów na świecie. Afryka prawdopodobnie doświadczy najwyższego wzrostu populacji seniorów ze wszystkich regionów świata. Prognozy przewidują, że populacja osób powyżej 60 r.ż. pomiędzy rokiem 2017 a 2050 wzrośnie z 69 do 226 mln.
Upadek tradycji w Ghanie
Tradycyjne wartości odgrywały w Ghanie od wielu lat dużą rolę w percepcji procesu starzenia się. Znaczenie miało pewne poczucie wzajemności pomiędzy rodzicami a ich dziećmi. Istnieje tam nawet powiedzenie, które ujmuje tę zasadę: „Jeśli twoi rodzice zajmują się tobą, kiedy rosną ci zęby, ty powinieneś zajmować się nimi, kiedy nie mają ich już wcale”. Tradycyjny model niósł za sobą gwarancję domu, w którym można było się zestarzeć, i niejako deklarację ze strony młodszych członków rodziny, że zapewnią seniorom dobre warunki życia w przyszłości.
Tradycja stoi jednak przed poważnym wyzwaniem w obecnych czasach. Skutkiem globalizacji i industrializacji jest zmiana modelu opieki nad starszymi. Wiele młodych osób wyprowadziło się z domów rodzinnych do miasta, by szukać pracy i lepszych możliwości. Przez wzrost zapotrzebowania na pracę w Afryce starsze osoby często pozostawione są same sobie na długie okresy. Młode dziewczyny, które zwykle opiekowały się seniorami, mają teraz szansę na zdobycie edukacji i rozwijanie kariery. Dodatkowo wzrasta liczba młodych zatrudnionych za granicą, odmawiających wsparcia finansowego swoim rodzicom. W państwie wzrasta też tendencja do dyskryminacji osób starszych, zwłaszcza kobiet, które doświadczają stygmatyzacji ze strony rodziny i są obwiniane za każde niepowodzenie. Takie podejście wzmacniają przekonania religijne w niektórych częściach kraju, głoszone zwłaszcza przez nowopowstałe kulty i sekty.
Służba zdrowia nie jest w stanie zaoferować dobrze rozwiniętych usług dla osób starszych. Brakuje geriatrów, placówki nie stosują priorytetu dostarczania usług najbardziej potrzebującym, personel nie przechodzi odpowiednich szkoleń, a w niektórych miejscach nie ma nawet gabinetów medycznych. Starsze osoby, by otrzymać pomoc, są więc nieraz zmuszone do dalekich podróży. Ponadto, tak jak na całym świecie, pandemia koronawirusa przyczyniła się do zwiększonej izolacji i samotności seniorów.
Dobrą wiadomością jest to, że rząd Ghany aktywnie działa przeciwko dyskryminacji (np. poprzez zwalczanie sekt promujących stygmatyzację starszych) oraz stara się zwiększyć dostęp do opieki zdrowotnej (np. osoby powyżej 70 r.ż. nie muszą płacić składki na podstawowe ubezpieczenie zdrowotne). Jest to jednak powolny postęp z powodu ograniczonych zasobów (zwłaszcza finansowych), jakimi Ghana dysponuje.
Zmiany kulturowe nie omijają Nigerii
Nigeria ma obecnie najwyższą liczbę osób starszych w Afryce – w 2019 r. wynosiła ona ponad 9 mln osób i przewidywano jej szybki wzrost. W tradycji nigeryjskiej odpowiedzialność za osoby starsze ponosiły, tak jak w Ghanie, rodzina czy społeczność lokalna. Wsparcie to obejmowało m.in. dostarczanie jedzenia, wody, opału czy pomaganie w pracy rolnej. Zwykle dorosłe dzieci wysyłały potomstwo do swoich rodziców, by zapewnić im opiekę, a dziadkowie byli odpowiedzialni za wychowanie wnuków i przekazanie im wartości moralnych oraz kulturowych. Osoby starsze uważano w Nigerii niemal za kompendia wiedzy na temat kultury i tradycji, a także stosunków społecznych. Często to dzięki nim najmłodsze pokolenie otrzymywało odpowiednią edukację i wiedzę, „jak żyć”. Jednak, tak jak Ghana, państwo to przechodzi obecnie transformację, która skutkuje załamaniem systemu opieki nad osobami starszymi, a także zmianą ich postrzegania przez społeczeństwo.
W Nigerii nie ma rządowego programu opieki nad seniorami, a obowiązek ten biorą na siebie głównie nieformalne instytucje, takie jak kościoły, społeczność lokalna czy przyjaciele. Dezintegracja tradycyjnej wielopokoleniowej rodziny prowadzi do niewystarczającego wsparcia z jej strony dla jej starszych członków, którzy dodatkowo często tracą kontakt ze swoimi dziećmi i wnukami, co wzmacnia w nich poczucie samotności i odizolowania. Osoby starsze w Nigerii coraz częściej doświadczają też przemocy: ekonomicznej, fizycznej, psychicznej, seksualnej czy zaniedbania. Z powodu strachu przed całkowitym porzuceniem tylko niektóre przypadki są zgłaszane. Najczęstszą formą przemocy stosowaną wobec seniorów w Nigerii jest przemoc ekonomiczna.
Rozwiązaniem tych problemów, które prawdopodobnie na przestrzeni następnych lat będą narastać, byłoby stworzenie przez rząd publicznego systemu wsparcia osób starszych. Seniorzy nie musieliby się martwić brakiem jedzenia czy wody z powodu utraty kontaktu z rodziną, a może byliby też bardziej skłonni do zgłaszania przypadków przemocy. Sprawne systemy emerytalny i pomocy społecznej byłyby zbawieniem dla seniorów, zwłaszcza w krajach rozwijających się, gdzie ludzie często zmagają się z biedą. Problemem są jednak pieniądze, ponieważ rząd nigeryjski może nie mieć środków na rozwój takich usług.
Najliczniejszy kontynent na świecie – Azja
Azja to kontynent, na którym znajdują się 2 najbardziej zaludnione państwa świata: Indie oraz Chiny. Co więcej, przewiduje się, że w 2060 r. będzie ponad 1,2 mld Azjatów w wieku 65 lat i starszych, co oznacza, że co 10. osoba na świecie będzie starszym Azjatą. Wynikiem tak szybkiej zmiany jest wiele nagłych problemów, na które rządy muszą efektywnie odpowiadać.
Chiny – zmuszone odpowiedzieć za błędy przeszłości?
Chiny są szybko starzejącym się społeczeństwem – w 2020 r. ok. 17,8% populacji Chin stanowili ludzie w wieku 60 lat i więcej. Szacowano, że do 2050 r. udział ten wyniesie prawie 40%. Tradycyjnie wielu seniorów w Chinach szuka wsparcia u członków rodziny, która od zawsze stanowiła dla nich opokę. Jednak wraz z dramatycznymi zmianami ekonomicznymi i społeczno-kulturowymi, jakie zaszły w tym kraju, starszym osobom coraz trudniej jest uzyskać potrzebną pomoc od swoich najbliższych. Ponadto prowadzona przez Chiny przez długi czas polityka jednego dziecka ograniczyła obywatelom szanse na „zabezpieczenie się na przyszłość”. Program ten doprowadził do sytuacji, w której jedna osoba jest odpowiedzialna za dwoje rodziców i często nie ma środków finansowych ani możliwości, by wypełnić swoje obowiązki wobec starszych.
Chociaż rząd chiński w odpowiedzi na trend starzenia się społeczeństwa wprowadził szereg postępowych reform politycznych w zakresie systemu emerytalnego, opieki zdrowotnej i długoterminowej, luki w ich adekwatności, przystępności i stabilności pozostają duże. Udział wydatków na zdrowie z własnej kieszeni obywateli wciąż jest znaczny, a pakiet świadczeń w ramach systemów ubezpieczeń zdrowotnych – stosunkowo wąski. Ponadto, mimo że obecnie podstawowe ubezpieczenie medyczne jest powszechne (w 2019 r. tylko 1,6% starszych dorosłych nie posiadało żadnego ubezpieczenia), wysokość emerytur i niezadowalający zakres usług dostępnych w jego ramach nie pozwalają na pokrycie kosztów opieki długoterminowej starszych osób. Istniejące instytucje opieki domowej i środowiskowej działają na zbyt małą skalę, a ich rozwój jest opóźniony, jak również wiele z nich ma trudności z utrzymaniem się.
Nawet dla gospodarczego giganta, Chin, starzenie się społeczeństwa stanowi poważne wyzwanie. Pomimo ogromnych inwestycji w system wsparcia dla osób starszych wiele z nich nadal zmaga się z samotnością oraz niewystarczającymi środkami do życia. Stosunkowo stabilna sytuacja gospodarcza kraju pozwala jednak na zmianę i polepszenie jakości życia seniorów, m.in. poprzez rozwinięcie sieci pomocy społecznej, zwiększenie zakresu usług świadczonych w ramach podstawowego ubezpieczenia zdrowotnego czy promocję pomocy sąsiedzkiej.
Praca ponad siły, przemoc i brak usług – sytuacja osób starszych w Indiach
Średnia długość życia w Indiach drastycznie wzrosła w ciągu ostatnich dekad – z 36,2 lat w 1950 r. do 69,7 lat w 2020 r.; przewiduje się, że do 2050 r. będzie wynosić już 75,9 lat. Jest to jeden z najbardziej zróżnicowanych krajów na świecie, w którym występują różne religie, grupy etniczne, języki, zwyczaje i struktury społeczne. Państwo to jest domem dla 1,3 mld ludzi, z czego ponad 8% to osoby starsze, co czyni Indie starzejącym się narodem. Tak jak zróżnicowane są Indie, tak zróżnicowana jest sytuacja osób starszych w tym kraju. Zdrowie i dobrostan seniorów zależą od wielu okoliczności: od indywidualnych czynników ryzyka po warunki społeczno-ekonomiczne i kulturowe oraz środowiska, w którym osoby te przebywają. Najbliższa rodzina, sieci społeczne i wspólnotowe odgrywają kluczową rolę w zapewnianiu nie tylko fizycznego, ale i psychicznego wsparcia. Ten bogaty kapitał społeczny jest najczęściej uważany za jedyne zabezpieczenie, jakie posiadają osoby starsze w Indiach. Mimo że w ramach polityki krajowej realizuje się wiele inicjatyw na rzecz seniorów, w usługach nadal występuje ogromna luka, którą należy się zająć.
Duża liczba seniorów w Indiach nadal pracuje lub jest zmuszona do pracy ze względu na warunki ekonomiczne. Dowodem na to jest fakt, że 9,3 mln osób w wieku 61 lat i starszych skorzystało ze świadczeń pracy w ramach programu Mahatma Gandhi National Rural Employment Guarantee Act (MGNREGA) w latach 2019–2020. Program ten daje prawną gwarancję 100 dni zatrudnienia w roku finansowym dorosłym członkom wiejskiego gospodarstwa domowego, którzy są gotowi wykonywać niewymagającą specjalnych kwalifikacji pracę fizyczną. W 2021 r. prawie 10% wszystkich pracujących w ramach MGNREGA miało 61 lat lub więcej. Warto nadmienić, że większość siły roboczej w Indiach pracuje w szarej strefie, która nie stwarza odpowiednich warunków zatrudnienia dla nikogo, a zwłaszcza dla osób starszych, które z reguły są bardziej podatne na negatywne skutki tego typu zaniedbań.
Ponadto w badaniu z 2012 r. z udziałem 5600 starszych osób przeprowadzonym w 20 miastach Indii 31% uczestników zgłosiło, że spotkało się z przemocą. Ponad połowa z tych osób była maltretowana przez ponad 4 lata, a najczęstszymi sprawcami byli synowie i synowe. Jednak 56% ofiar nie zgłosiło nikomu przypadków znęcania się. Najczęstszym powodem milczenia była chęć zachowania dobrego imienia rodziny.
Wraz ze wzrostem liczby starszych ludzi w Indiach rośnie również ilość wyzwań związanych z opieką nad nimi. Dlatego potrzebne są inwestycje w opiekę zdrowotną i zapewnienie dostępu do niej w regionach wiejskich, a także reformy systemu emerytalnego i pomocy społecznej, by seniorzy nie musieli podejmować się pracy „na czarno”, narażając swoje życie i zdrowie. Warto przy tej okazji wspomnieć, że sektor nieformalny na rynku pracy to osobny, ogromny problem rządu Indii, którego zwalczenie bądź ograniczenie przysłużyłoby się całemu narodowi, nie tylko seniorom.
Pomimo powszechnego przekonania, że to państwa europejskie zmagają się z największymi trudnościami związanymi ze starzeniem się społeczeństwa, kwestie te dotyczą również krajów azjatyckich i afrykańskich. Brak środków na wsparcie skutecznego systemu emerytalnego czy ochrony zdrowia, nieprzygotowanie na nadzwyczaj szybki wzrost liczby seniorów oraz zmiana tradycyjnych modeli pomocy osobom starszym są ogromnym problemem poza zachodnią hemisferą.
W krajach globalnej Północy zmiany demograficzne następowały stopniowo, w przeciwieństwie do państw globalnego Południa, gdzie nagłe starzenie się społeczeństwa mogło zaskoczyć władze krajowe i postawić je w sytuacji niemal bez wyjścia. Ponadto większość państw zachodnich to kraje rozwinięte gospodarczo, które dzięki temu są w stanie poradzić sobie ze zmianami demograficznymi poprzez wsparcie systemu emerytalnego czy opieki medycznej. Nigeria czy Ghana, gdzie problem narasta, realia są dużo gorsze. Systemy ochrony zdrowia w tych krajach nie są w stanie zapewnić usług na dobrym poziomie większości obywateli, a zwłaszcza osobom starszym, wymagającym szczególnej uwagi.
Starzenie się społeczeństw Azji i Afryki to nieunikniona rzeczywistość, z którą trzeba się zmierzyć. Jednym z najważniejszych wyzwań jest zapewnienie godnego życia starszym ludziom, którzy często cierpią z powodu ubóstwa, izolacji i braku dostępu do opieki zdrowotnej. Dlatego też potrzebne są radykalne zmiany w polityce, aby zagwarantować im przyzwoite warunki życia, szacunek i ochronę ich praw.
